ایثار

راهکارهای

تقویت فرهنگ ایثار و شهادت در بین دانش آموزان

 

تبیین وشناساندن فرهنگ ایثار وشهادت از مکانیزم های دفاعی اسلام برای تسلیح جامعه در برابر هجوم فرهنگ های غیرخودی است

ایثارگری وشهادت طلبی نقش بسزایی درحفظ دین وارزشهای آن واستقلال کشور ایفا می کند . مراکز آموزشی درسطوح مختلف آن بستر مناسبی برای ایجاد ون هادینه کردن فرهنگ صحیح می باشند زیرا از ابزارهای نفوذ فرهنگ، تغییر نگرش در افراد آن جامعه است و قشر دانش پژوه(دانش آموزان و دانشجویان) به جهت خصوصیات روان شناختی، اثر پذیرترین گروههای جامعه هستند که بیشترین ومفیدترین اوقات خود را در مراکز آموزشی می گذرانند. لذا با برنامه ریزی وسیاست گذاری های علمی و جامع،می توان فرهنگ ایثارگری وشهادت را دراین مراکز به سطح قابل قبولی ارتقاء بخشید.
نگارنده دراین مقاله سعی نموده با تاکید بر مفهوم حقیقی ایثار و شهادت و توسل به توانمندی و تاثیر گذاری محیط آموزشی بر دانش پژوهان، با ارائه راهکارهایی علمی و بنیادین درجهت این برنامه ریزی گام بردارد . روش تحقیق توصیفی- تحلیلی است و نگارنده سعی کرده است با استفاده از آیات و منابع اصیل اسلامی به تبیین بحث بپردازد.

۱-مقدمه

فرهنگ وادب هر ملتی سرمایه بی نظیری برای تثبیت نظام ارزشی وکسب استقلال و هویت جوانان ونوجوانان آن ملت است ، از سویی برای استقلال ابدی یک ملت ثبات فرهنگ براساس اعتقادات اصیل اخلاقی وباورهای قلبی افراد آن ملت لازم وضروری است واز سوی دیگر واقعیت های معنوی منبع نامحدودی از نیروی ایمان، قدرت معنوی واستقلال شخصیتی وفکری را دراختیار انسان می گذارد وانسان براساس چنین قدرت های معنوی می تواند به سوی نقش آفرینی مثبت در اجتماع حرکت کند، ایثار کردن وقبول شهادت از برترین ارزشهای معنوی فرهنگ اسلامی است که درتثبیت استقلال کشور وهویت دینی و ملی آنان نقشی بی بدیل دارد. ایثارمقام انسانی فوق العاده باشکوهی است که اسلام آن را ستوده وآن را درآیات و روایات متعددی بیان کرده است .الَّذین آمنُوا وهاجروا و جاهدوا فی سبیلِ اللهِ بِاَموالهِمِ و اَنفُسهِم اعظَم درجةً عند اللهِ و اولئک هم الفائزونَ (۱)
آنچه در این زمان اهمیت دارد انتقال این ارزشها ودانشهای دینی واسلامی به نسل های پس از این است ونخستین راه درانتقال فرهنگ ازیک نسل به نسل دیگر، تعلیم وتربیت برخوردار از دانش ومعرفت، با استفاده از ریشه های ملی و بومی است .(۲). ضمن آنکه تحولات پرشتاب کنونی در عرصه فرهنگ جهانی بسیاری از نگرش ها و روش های رایج تربیت دینی ما را تغییر داده است. اما درعین حال نقش نهادهای گوناگون اجتماعی از قبیل آموزش وپرورش ، خانواده، رسانه ها و … درانتقال فرهنگ پایدار وصحیح ،خصوصاً ایثار وشهادت، مؤثر وپراهمیت می باشد . در این میان نقش دستگاه های آموزشی چون آموزش وپرورش که مسئولیت میلیونها دانش آموز را برعهده دارد ودانشگاه با هزاران دانشجو، خطیرتر از همه دستگاهها ونهادهای دیگر خواهد بود

۲- تعریف فرهنگ

مرور ادبیات واژه فرهنگ این مطلب را به ذهن متبادر می سازد که تعریف روشن ومورد تواقفی در مورد فرهنگ وجود ندارد . لکن مفهوم رایجی که امروزه از واژه می باشد. کروبر ۱ وکلاکن ۲ با (CULTURE) فرهنگ برداشت می شود فرهنگ به معنای مرور بالغ برصد وشصت وچهار تعریف از فرهنگ بیان می دارند که فرهنگ مجموعه ای پیچیده از علوم، دانش ها، هنرها، افکار، اعتقادات ، آداب، سنن وقوانین اجتماعی و مقررات هستند که برجامعه حاکم است ومورد پذیرش اعضای آن می باشد(۳).بنابراین فرهنگ عبارت است ازمجموعه ویژگی های، معنوی، فکری واحساسی متمایزی که مختص یک جامعه یا گروه اجتماعی است(۴)
از سوی دیگر در تمام جوامع بشری، ارزش هایی وجود دارد که بنیان اصلی فرهنگ آن جامعه می باشد. اهمیت وجایگاه این ارزش ها به گونه ای است که هر ملتی، هویت وحیات اجتماعی وسیاسی خود را درپای بند واحترام به آنها وانتقال کامل آن به نسل های آینده می داند. سرزمین شکوهمند ایران با فرهنگی برخاسته از هویت دینی، پیشرو در ارائه طرحی جامع درانتقال ارزشها می باشد وایثار وشهادت یکی از این ارزشها است که مقارن با تاریخ کبیر آن است وپس از واقعه ی عاشورا اعتبار وارزش این فرهنگ در نزد مسلمانان از جمله ایرانیان، مقام والایی یافته است. برای تبیین دقیق حوزه های فرهنگ می توان آن را به سخت افزاری و نرم افزاری تقسیم نمود:
۱- فرهنگ سخت افزاری: شامل ابزارها واشیایی که ساخته شده وبه ارث گذاشته شده است.
۲- فرهنگ نرم افزاری: شامل رسم ها، اعتقادات، علوم وهنر است وکودک ابتدا با فرهنگ سخت افزاری یعنی اشیا وابزارهایی که هر کدام معنایی دارند سروکار می یابد وپس از رشد عقلی با فرهنگ غیرسخت افزاری یعنی مفاهیم انتزاعی چون اخلاق، نژاد ، طبقه، آداب و رسوم و… آشنا می شود وآنها را می پذیرد وتأثیر این دو جنبه در شخصیت افراد و رفتارهای آنان انکارناپذیر است . مثلاً اختراع ابزارهای دقیق مانند ساعت ،کامپیوترها و…سبب شده مردم دانسته ویا ندانسته به علت ارتباطی که با این ابزارها دارند دچار حساسیت نسبت به زمان ومکان شده اند. اندازه گیری مفهوم خاص یافته است وعملاً رفتارهای اجتناعی ویژه ای برانگیخته است، که در نتیجه پدیده های فرهنگی جدیدی را به دنبال آورده است. بنابراین ابعاد معنوی ومادی فرهنگ بریکدیگر اثر می گذارند واز هم اثر می پذیرند.در تلاش برای انتقال فرهنگ ایثار و شهادت باید به هر دو جنبه فرهنگ، سخت افزاری و نرم افزاری توجه نمود . زیرا در ارائه راهکارها ما را به تمام جوانب راهنمایی می نماید. ۳

●۲-۱ فرهنگ ایثار

کلمه ایثار باب افعال از ماده آثر یوثر به معنای او را بر خود برگزید و برتری داد(۵)این کلمه، معنای بذل وبخشش، ترجیح دادن بعضی بربعضی دیگر، گذشت کردن از حق خود برای دیگران (۶) علامه مهدی نراقی در جامع السعادات می فرماید:
»برترین درجات جود وسخاء ایثار است وآن عبارت است از جود وبخشش مال با وجود نیازواحتیاج به آن. خدای سبحان درمدح اهل ایثارمی فرماید: »ویؤِثرُونَ علی اَنفُسهِم ولَو کانَ بِهِم خَصاصه « (حشر/۹) وآنان را بر خود مرجح می دارند اگر چه خود نیازمند باشند و رسول خدا(ص) فرمود:” أَیما امرِء اشتَهی شَهوةَ فَرَد شَهوتَه و آثرَ علی نَفسه غَفرَله .” هر مردی که چیزی را بخواهد وخود را از آن خواهش نگاه دارد ودیگری را بر خود ترجیح دهد آمرزیده می شود”.(۷)
بنابراین ایثارگاهی با بذل مال یا کار وتلاش بیشتر انجام می گیرد، ودربعضی موارد ایثار با نثارجان در راه خدا صورت می گیرد که شهادت نام دارد. »ومنَ النّاسِ من یشری نَفسه ابتغاء مرضات اللهِ« . (بقره /۲۰۷) در میان مردم کسانی هستند که درجستجوی خشنودی خدا ازجان خویش می گذرند. اهل بیت وشیعیان آنها همواره کوشیده اند تا حدامکان از این فضیلت پاسداری کنند.

●۲-۲ فرهنگ شهادت

مجموعه ای از اعتقادات وآموزه هایی که بنیان شکل گیری روحیه ی شجاعت، مبارزه و جهاد در راه خدای متعال ونهایتاً کشته شدن در راه ایمان وعقیده است . در فرهنگ اجتماعی ،سیاسی واقتصادی اسلام، ایثار واز خودگذشتگی به عنوان اوج وارستگی انسان ونشانه قرب بشر به خداوند متعال است واگر ایثار واز خود گذشتگی با نثارجان در راه خدا باشد، شهادت تلقی می گردد، واقعه ی عاشورا، اوج ایثار و رسیدن به مقام شهادت است که سرشار از نکات زندگی ساز برای همه انسانهای آزاده جهان می باشد . شهادت مرگ آگاهانه ومقّدس وهدفمند است. »ولاتحسین الذین قتلوا فی سبیل الله امواتاً بل احیاء عندربهم یرزقون. « (آل عمران/۱۸۹ ((۸).

●۲-۳ تعریف تربیت

در لغت رب- رب القوم از آن قوم نگهداری کرد،رب الصبی :کودک را پرورد تا بالغ شد .(۹) تربیت به معنای پرورانیدن ،آداب اخلاق را به کسی آموختن.(۱۰ ) رشد دادن، هدایت کردن در مسیری مشخص وبه فعلیت رساندن است ومی توان آن را پرورش دادن قوای روحی وجسمی برای رسیدن به کمال مطلوب دانست یا آنکه ایجاد کننده صفات پسندیده وملکات فاضله شمرد . مراقبت سالم از حیات درحال رشد، تغییر در شخص به منظور درک مسائل و زمینه سازی مطلوب برای استقلال فکری نیز تعریف دیگر آن است. (۱۱)
درتربیت دینی اصل بینش، گره زدن ایمان با عنصر عقل وعشق وقراردادن انسان در مسیرجذبه الهی وحیات طیبه است تا روابط انسان با خدا، خود وجهان در پرتو رابطه با انسان کامل که مربی ومعلم حقیق است، تنظیم شود .(۱۲) درواقع برای رسیدن به حقیقت دینداری بایستی تمامی رهنمودهای دینی سامان یابد تا بتوان شخص را به معنای حقیقی مؤمن دانست (۱۳ )

۳- ارتباط نهادهای آموزشی با فرهنگ عمومی

» آموزش « و » تدریس« در اصلاح به معنای هرگونه فعالیتی است که از جانب یاد دهنده به منظور ایجاد یادگیری دریادگیرنده انجام شود. یادگیری هدف آموزش است . فرایندی است که از گذر تجربه، تمرین، تغییرات تدریجی ونسبتاً پایدار در رفتار فرد به وجود می آید. آموزش ویادگیری معنایی عام وگسترده دارد وآموزش های رسمی، غیررسمی ، مستقیم وغیرمستقیم یا هرگونه تلاش به منظور ایجاد یادگیری را در برمی گیرد(۱۴)
قبلاً بیان شد که منظورازتربیت رشد وهدایت کردن وبه فعلیت رساندن قوای روحی وجسمی برای رسیدن به کمال مطلوب است. بنابراین مبانی تعلیم وتربیت عبارت است از : اندیشه ها ونگرش های معرفت شناختی، جهان شناختی، انسان شناختی وارزش شناختی که .( با واقعیت های نظام هستی پیوند دارند(۱۵)
اصول تعلیم وتربیت »بایدهای« کلی است که از دل مبانی زاده می شوند یا قواعدی، است که مربیان با ملاحظه مبانی واهداف باید به کار گیرند . بی تردید تربیت انسان به هر شیوه ای ممکن نیست، بلکه امکانات ومحدودیت های وجودی واجتماعی، اقتصادی راهکارهای ویژه ای را می طلبد . شناخت مبانی، مربی را دراستفاده ازقواعد واصول مناسب برای نیل به اهداف تربیتی مدد می رساند، ضمن آنکه استفاده از شیوه و روش مناسب ما را به راهبردهای علمی وتأثیر گذار نزدیک می سازد.
بسیاری از صاحب نظران علوم دینی، جامعه شناسان وروانکاران از ضعف وکمرنگی ارزشهای دینی و اخلاقی ونیز ارزش های فرهنگی در برخی از محیط های آموزشی نگرانند. ضعف اهتمام به نماز یا نماز جماعت، دعا ومناجات وسایر شعایر مذهبی ودینی، عدم رعایت پوشش مناسب از سوی دختران وحتی پسران ، کم توجهی به حفظ حریم محرم و نامحرم وحدود شرعی روابط دختر وپسر، رواج پدیده مدگرایی، اقبال به برنامه های غیراخلاقی، الگوپذیری از الگوهای غربی ،رشد پدیده شوم اعتیاد وکشیدن سیگار در میان برخی از جوانان، ضعف انگیزش علم خواهی وفاصله گرفتن از فرهنگ ایثار و شهادت طلبی … همه از آفت هایی است که در اثر عدم توسعه فرهنگ دینی وارزشهای بنیادینی چون ایثارگری وشهادت درمحیط های آموزشی و منابع آن ایجاد شده است . بنابراین سعی شده درنوشتار حاضر با توجه به امکانات موجود آموزشی ، و وضعیت دانش پژوهان، راهکارهای ارتقاء فرهنگی درخصوص فرهنگ ایثار وشهادت ارائه وتبیین گردد.

۴- راهکارهای ترویج فرهنگ ایثار وشهادت

●۴-۱ شناخت دانش پژوهان

اکنون مراحل مختلفی را که متصدیان واولیاء آموزشی کشور وعزیزمان باید در ترویج فرهنگ ایثار وشهادت رعایت نمایند، تا فرزندان انقلاب با فرهنگ ایثار وشهادت آشنا شده وآن را قسمتی از مقبولترین فرهنگ اجتماعی اسلام وانقلاب بدانند بیان می گردد.
اولیاء آموزشی وفرهنگی نیازمندند برای رسیدن به نتایج مطلوب در ترویج فرهنگ ایثار، ابتدا از ویژگی های این گروههای سنی کاملاً آگاه گردند. زیرا معرفت اولین گام برای نفوذ درافراد است .معرفت دانش پژوهان شامل زمینه های متنوعی می شود که ذیلاً مهمترین آنها نام برده می شود:
۱- نیازهای اساسی روانی ۲- استعدادهای اصلی ۳- علائق وگرایشها ۴- ویژگی های رشد ۵- ضعفها وکاستیها.

●۴-۲ توحید وخداباوری

نوع دیدگاه وعقاید اشخاص ، منش اخلاقی آنها را تشکیل می دهد. انسان آنگونه عمل می کند که باور دارد. بنابراین ساز وکار اصلاح مبانی از بهترین راههای اصلاح رفتار است. اصلاح مبانی به معنای اصلاح باورهای نادرست وتعمیق باروهای درست است ودر نظام ادیان ابراهیمی از جمله اسلام، توحید زیربنای اصلی این نظام هاست.
انبیای الهی اساس خودسازی ونخستین گام در راه تربیت انسان وتزکیه نفس و در نتیجه ایثارگری وشهادت طلبی را شناخت» توحید« وپالایش از شرک قرار می دادند . از این روآغاز دعوت وبن مایه تعالیم شان بر مدار توحید وکلمه طیبه »لا اله الا الله « بوده است. » وما ارسلنا من رسول الله نوحی الیه انه لا اله األاّ انا فاعبدون « (انبیاء/۲۵( وپیش ازتوهیچ پیامبری نفرستادیم، مگر آنکه به او وحی کردیم که خدایی جز من نیست، پس تنها مرا بپرستید. توحید وخدا باوری از چند جهت با مبانی ایثار وشهادت پیوند می یابد، ازجمله :ارزش بخشیدن به آن، ایجاد انگیزه برای ایثار وتداوم آن،حمایت و تایید آن .(۱۶)
بسیاری از مسئولین و مربیان و استادان محترم در ترویج فرهنگ ایثار و شهادت تلاش می کنند با توجه به نگرش های نوین جوانان به مسائل دینی، آنها را موجه جلوه داده وبا ارزشگذاری افراطی در جوانان انگیزه ورغبت نسبت به این آموزه پرثمر ایجاد نمایند غافل از اینکه اصل واساس دین خداشناسی است وباید ابتدا در تعمیق باور خدا تلاش نمود . شهید مطهری می فرماید:
»مفاهیم اخلاقی در تربیت دینی توخالی نیستند… حق ،عدالت، ایثار، عفت، تقوا … تمام اینها الفاطی توپر می باشد، پایه ومنطق ومبنا دارند، اساس مطلب این است که ما برای اخلاق چه منطقی به دست بیاوریم .آیا می توان غیر راه خداشناسی ومعرفه الله برای اخلاق، منطق مستدل پیدا کرد؟ … پشتوانه واعتبار همه این مفاهیم خداشناسی است . اگرایمان نباشد، این مفاهیم مثل اسکناس بی پشتوانه است.« ( ۱۷)
در حقیقت هدایت افراد در گروه ایمان آنهاست.”… وانَّ الله لَهاد الَّذینَ امنُوا األی صراط مستقیم” ( حج/۵۴ )خدا کسانی را که ایمان آورده اند به سوی راه راست هدایت کننده است.
…» ومن یؤِمن بِاللهِ یهد قَلبه و اللهُ بِکُلِّ شَیء علیم« هرکس به خدا ایمان آورد قلب او را هدایت می کند، خدا به هر چیز داناست (۱۸)
بنابراین اهم وظایف نهادهای آموزشی برای گرایش وقبول اصول ارزش اسلام از جمله ایثار وشهادت که رسیدن به بالاترین مراتب اخلاق اجتماعی در اسلام می باشد ،تعمیق باور صحیح نسبت به خدای رحمان وصفات عالی آن است.

●۴-۳ شناخت شناسی فرهنگ ایثارگری

شناخت شناسی فرهنگ ایثارگری نکته مهم دیگری در اشاعه فرهنگ آن است . برای ثبات واشاعه فرهنگ ایثارگری درمراکز آموزشی،اولیای تعلیم تربیت وفرهنگ باید همواره درصددغنی سازی فهم دینی وشناخت، ملی باشند تا دربرابرشناخت وفهم فرهنگ غیرخودی مقاوم وفعال باشد. تاریخ با بهترین روش بیان فوق راتصدیق می کند .برای مثال شکست مغول وهضم آن درفرهنگ ایران نشان دهنده برتری این عامل است. دراینجا بازسازی وتوجه به دوشیوه شناخت که در( ۱۹) بین دانش پژوهان نوجوان و جوان بیشترین سهم را در پذیرش فرهنگ ایثار وشهادت دارد آورده شده است.

۴-۳-۱ شناخت از طریق پیامدهای رفتار

زمینه های شکل گیری شناخت باید روش ومستدل باشد .پیامدهای مطلوب در گزینش رفتار تأثیر بسزایی خواهد داشت وبخش عمده شناخت نوجوانان وجوانان از طریق پیامدهای رفتار ایثارگری شکل می گیرد، به عبارت دیگر رفتار ایثارگری وپیامد این رفتار مبنای استناد انسانها وقبول وپذیرش توسط افراد خصوصاً جوانان و نوجوانان است .دانش آموز ودانشجوی نوجوان وجوان، با توجه با پیامدهای رفتار استنباط می کنند که آیا آن رفتار با آن ویژگی فرهنگی تطبیق می کند؟ بنابراین اگر در فرایند شکل گیری شناخت از رفتار، تعارض پیش آید در فرد دو تمایل متفاوت وشناخت متعارض شکل می گیرد: ۱- ایثارگری خوب است اما در جامعه پیامد های منفی دارد پس قابل پذیرش نیست . ۲- رفتارمتناقض برخی ایثارگران این مطلب را القا می کند که ایثارگری تئوری ای است که قابل اجرا نمی باشد. بنابراین باید محیط اجتماعی ،آموزشی ما سیاست گذار بهترین پیامدها در رفتار ایثارگرانه باشد تا شناخت صحیح ومثبت ایجاد گردد.

۴- ۳-۲ شناسایی عوامل اصلی رفتار ایثارگری

در این مرحله برجسته ترین عوامل رفتارهای ایثارگرانه باید به خوبی مشخص وتبیین گردد. محرک اصلی فرهنگ ایثارگری ایمان، مبارزه طلبی (جهاد)، رشادت و ازخود گذشتگی است. اگر بخواهیم این فرهنگ حفظ شود باید این محرک های برجسته در جامعه حفظ گردد . بنابراین اولیای آموزشی و فرهنگی جامعه همواره باید در صدد شناسایی محرک های اصلی رفتار ایثارگری بوده وهمان را به عنوان یک نکته محرک برجسته معرفی وتبلیغ نمایند تا محرک های برجسته غیرخودی ونامأنوس با فرهنگ ایثارگری )مثل جنگ طلبی یا تهور و بی باکی غیردینی وجاه طلبی ( جایگزین محرک اصلی نگردد .

۴-۳-۳ شناخت ومعرفی کارکردهای فرهنگ ایثار وشهادت

معرفی کارکردهای فرهنگ ایثار وشهادت به نسل امروز اهمیت وارزش این فرهنگ را تبیین می کند و بیانگر لزوم حفظ وگسترش آن در تمام زمانها خواهد بود.فدا کردن جان برای حفظ ارزشها، عزّت بخشیدن به افراد جامعه، هم بستگی اجتماعی ، ایجاد روحیه ظلم ستیزی وعدالت طلبی در جامعه، حفظ استقلال تمامیت ارضی کشور درمقابل بیگانگان، ایجاد شور ونشاط وتحرک در بین افراد جامعه همگی از کارکردهای فرهنگ ایثار وشهادت درجامعه می باشد که طی برنامه های متفاوت باید برای نوجوانان وجوانان تبیین گردد.

●۴-۴ ایجاد ارتباط رفتار ایثارگرانه نسل گذشته ونسلی فعلی

درتحقیق انجام شده توسط آخوندی( ۱۳۸۳ )مبنی بر سنجیدن پای بندی به دفاع در مقابل تهاجم بیگانگان جهاد ۷۷ در صد پاسخ گویان با این ایده که پس از جنگ آرمان های جنگ و رزمندگان فراموش می شوند وبه این دلیل نباید جبهه رفت، مخالفت کرده اند و ۱۶/۸ درصد آن هم بی نظیر- گویا درتردید- بودند وتنها۹/۵ با این ایده موافق بودند )اخوندی، ۱۳۸۳ ، ص (۱۴۵یعنی۷۷% جوانان بی تردید درزمان جنگ حاضر به ایثار و فداکاری هستند، وانگهی ایثار مخصوص زمان جنگ ودر حوزه نبرد فیزیکی با دشمن نیست وایثار درغیر نبرد، گاهی از ایثار در میدان نبرد نیز مهم تر است. فرهنگ ایثار یعنی فرهنگ گذشت، فرهنگ زحمت وتلاش چنین فرهنگی درهرکسی به وجود آید باید وی را ایثارگرنامید.
چنانچه تجلی ایثار را فقط در زمان جنگ ومخصوص رزمندگان بدانیم، هر اندازه تلاش کنیم نمی توانیم فرهنگ ایثار را به نسل امروز منتقل کنیم. ولی اگر تجلی ایثار را رد غیر زمان جنگ هم صحیح بدانیم وجلوه های ویژه ایثار را در عصر حاضر نشان دهیم و این تجلی را از زاییده ایثار درجبهه بدانیم، پیوند نسلی ایجاد خواهد شد. بنابراین فرهنگ ایثار و شهادت بایستی باز تولید شود ودر تولید آن، از ایثارگری های زمان انقلاب و جنگ الگو بگیریم، دراین صورت هم فرهنگ جبهه را به نسل امروز انتقال دادیم و مناسبات نسلی را بر قرار نموده ایم وهم با تولید،فرهنگ نوین ایثار استمرارچنین فرهنگی را تضمین کرده ایم .

●۴-۵ برنامه درسی

برنامه درسی در تربیت اسلامی وترویج ارزشهای آن را نمی توان به عنوان جزیره ای منفصل یا کم ارتباط با سایر عناصر مرثر در ترویج فرهنگ ارزشی اسلام وایثار وشهادت تلقی کرد. در تعلیم وتربیت نظام مند، برنامه درسی با سایرعناصردرهریک از مراحل طراحی، اجرا و ارزشیابی ارتباط دارد، تلاش دانشمندان تعلیم وتربیت اسلامی به پیشرفت وتوسعه سیاست های آموزشی، اهداف تربیتی، طبقه بندی وتألیف متون درسی منجر شده است. اما تعلیم آموزه های ایثارگری وشهادت به مثابه یک نظام که متکفل تحقق هدف های اصیل جامعه اسلامی است، کمتر مورد توجه بوده است . در متون تعلیم و تربیت اسلامی همه عناصر تعلیم وتربیت وارتباط آنها دریک چشم انداز نظام مند درن ظر آورده نشده وبه تربیت اسلامی به عنوان یک روش کامل زندگی پرداخته نشده است.(۲۰). تفکر در خصوص برنامه درسی در ترویج فرهنگ ایثار وشهادت مستلزم، شناخت زوایای معرفت شناسی آن وبه ویژه مفهوم دانش ازیک سو ونظام ارزشی آن از سوی دیگر است. اکثر صاحب نظران تربیت اسلامی، برنامه درس را به عنوان محتوا در نظر آورده اند. اینان برنامه درسی را شامل فهرستی از محتوا، موضوعات یا مواد درسی تلقی می کنند. دراین دکترین ، منشأ ومنبع دانش نقش اساسی درتعیین وتفکیک محتوا برعهده دارد.در حالیکه خداوند مصدر ومنشأ هر دانشی است ،برخلاف دیدگاه سکولار ، که مبنای وحی را جهت تعیین وتفکیک برنامه درسی و محتوای آن نمی پذیرد “دراسلام یقین به حقیقت منزل،غیرقابل تردید است”(۲۱)
برنامه درسی منتج از سیمای انسان طبیعی(مادی)، انسان وجامعه را همان طور که هست درنظر می آورد و غالبا در خصوص محتوای برنامه بر دانش های این جهانی و نیازهای انسان در سطح من طبیعی که مبتنی بر غرایز و امیال است،تاکید دارد.در صورتی که برنامه درسی منتج از سیمای انسان آرمانی،محتوا را در جهت تربیت انسان و جامعه ای بهتر تدوین و سازماندهی می کند و غالبا درخصو ص محتوای برنامه بر علوم دینی، تعالیم ایثارگری وگذشت، شهادت واز خودگذشتگی جایگاه ویژه ای دارد زیرا بر رشد وتکامل معنوی وآرمان های اصیل انسانی سروکار دارد. (۲۲)
بنابراین در تدوین برنامه درسی جامع ومتوجه به ارزشهای اسلامی (ایثارگری وشهادت طلبی) لازم است به جهت گیری سیمای انسان طبیعی وآرمانی توجه شود تا شکاف بین طبیعت با آرمان و واقع با ممکن با حداقل برسد. باید وسعت های وجودی آدمی آن طور که هست به عنوان مبنایی جهت تربیت انسان آن طور که باید به کار گرفته شود.(۲۳)

●۴-۶معلم وشاگرد

فقدان ارتباط عناصر تعلیم وتربیت با عمل موجب شده تا نظریه های ذهنی، انتزاعی وکم کاربرد در حوزه عمل فراهم آید. به منظور کاستن از این نقیصه اساسی ، توجه به رویکردهای جدید درخصوص عناصر تعلیم وتربیت اسلامی و به ویژه معلم و شاگرد ضروری است.رفع این نارسایی مستلزم کاستن از ذهن گرایی وتوجه بیشتر به حوزه کاربرد وعمل در فرهنگ ایثار وشهادت است. در هر نظریه تربیتی ایثار وشهادت، نقش وکنش معلم و شاگرد به دیدگاه آنها نسبت به ماهیت انسان وابسته است . مفروضاتی که معلم درباب ایثار وشهادت دارد بر رابطه معلم وشاگرد، نقش هریک ازآنها در فرایند آموزش، نوع برنامه، روش تدریس وفضای مدرسه مؤثر است.
براساس انسان شناسی اسلامی ساحت درون انسان دارای دو منزلت است : فطرت و طبیعت.معلم از یک سو باید در صدد مهار من طبیعی شاگردان و از سوی دیگر رشد و بالندگی من انسانی والهی آن ها را دنبال کند تا تحولات لازم ارزشی ،گستره زندگی دانش پژوه را دربرگیرد ودر اثر جریان مستمری از تبیین ارزشها وتربیت وربوبی شدن، به کمال نزدیک شود. ربوبی شدن انسان، که مجموعه کامل نهادینه شدن وبروز ارزشهای اسلامی است ،جریانی مستمر، مادام العمر ومستلزم همکاری اشخ اص ونهادهای مختلف هم چون خانواده، مسجد، مدرسه، اجتماع، و…. است. این جریان در درون ساخت های وجودی شاگرد ودانشجو رخ می نماید ودر این معناست که تعلیم وتربیت به خودسازی نزدیک می شود.(۲۴)
علاوه بر این، طبق تحقیقات انجام گرفته معلم از با نفوذترین ومحبوبترین افرادی است که بر روی شاگردانش می تواند تأثیر بگذارد واین تأثیر گذاری درسنین پایین تر بیشتر می باشد. یک بررسی علمی نشان می دهد که قریب ۳۵ درصد از کودکان درهفت سال دوم زندگی دوست دارند همانند معلم خود باشند .(۲۵).ودانش پژوه درصورتی معلم خود را به عنوان اسوه ی اخلاق وایثار می پذیرند که او را دارای غنای علمی ومعرفتی واخلاقی بدانند. بنابراین معلمان اگر رفتاری بر اساس شناخت عمیق از فرهنگ ایثار وشهادت داشته باشند که قرین با مهرو عطوفت اسلامی گردد ، می تواننداسوه های بسیارخوب وتأثیر گذار درجهت ترویج این فرهنگ وسازندگی وتغییر ر فتار دانش پژوه به این سمت وسو گردند.

چند پیشنهاد درجهت افزایش دانایی معلمان عزیز نسبت به فرهنگ ایثار وشهادت:

۱- ایجاد کارگاه های پژوهشی متناسب با سطوح علمی معلمان واساتید در ارتباط با شناخت فرهنگ ایثار وشهادت و راهبردهای عملی ترویج آن.
۲- برگزاری کارگاههای مختلف آموزشی با طراحی متناسب با مقتضیات مدرسین و تأمین اهداف آموزشی در ارتباط با فرهنگ ایثار وشهادت.
آشنا سازی معلمان با اصول و روش های تربیتی یکی از موارد مهمی است که باید درکارگاههای فوق مورد توجه قرار گیرد. زیرا معلمان آگاه برای انتقال فرهنگ ایثاروشهادت ومعارف مرتبط با آن ، نیازمند استفاده از اصول وروش های صحیح تربیتی هستند.

●۴-۷ترجمه ونگارش متون عرفانی به زبان امروزین

طیف وسیعی از نوجوانان وجوانان به کتاب های عرفانی شرق دور ویا حتی مکاتب دین نما گرایش پیدا کرده اند. این گرایش، نتیجة عطش درونی جوانان نسبت به آگاهی از معنویت ودردسترس نبودن منابع قابل درک در زمینه عرفان اسلامی است . جوانان با وجودی که دین آنان، اسلام است وعالی ترین الگوهای ایثارگری در دین اسلام وجود دارد، چون کتاب های عرفانی غیراسلامی به زبان وشیوة امروزین نگاشته وترجمه شده اند، به این متون و رشادت های قهرمانان آن گرایش پیدا کرده اند . بدیهی است ترجمه وبه روزنویسی متون اسلامی وبه ویژه بخشهایی که مرتبط با بحث ایثار وشهادت است در متون عرفانی، به وجهی که به محتوای آن خللی وارد نشود ونیز نگارش جدید در این زمینه در جذب نوجوانان وجوانان ،مؤثر خواهد بود.

●۴-۸ ایجاد حس عدم دل بستگی دردانش پژوهان

یکی از ضروریات رسیدن به مقام شهادت، عدم دلبستگی است. چینش همزمان عشق وعدم دل بستگی شهادت می آفرید. عدم دل بستگی باعث حرکت به سوی ناشن اخته هاست. بدون احساس از دست دادن است. لذا یکی از مبانی نظری بسیار مهم در ترویج فرهنگ ایثار وشهادت، تعمیق، باور به فقر انسان نسبت به خداوند وفانی و گذرا بدون جهان خواهد بود.

●۴-۹ تکمیل راهکارها

به این جهت که اختصار درمقاله رعایت شود وبحث نیز تکمیل گردد بقیه راهکارهایی را که نظام آموزشی می تواند درترویج فرهنگ ایثار وشهادت اجرا نماید، به صورت خلاصه آورده می شود واین اختصار لطمه ای به فهم مطلب وارد نمی کند زیرا در مباحثی که گذشت توضیحات ضروری داده شده است:
۱- واقع نمایی و واقع گرایی در ارائه فرهنگ ایثار وشهادت.
۲- آموزش از زبان هم کلاسی ها (هم کلاسیهای که خودشان از نزدیک با شهید یا جانباز وایثارگری در ارتباط بوده اند).
۳- تجربی سازی: آموزش شهادت طلبی از طریق خود جانباز یا ایثارگر انجام شود عقل فطرتی است که با تجربه ها ودانش رشد می یابد(۲۶)
۴- خوشایندسازی آموزشی: استفاده ازتئاترونمایشنامه درمدرسه و دانشگاه محیط آموزشی را که در بعضی موارد خسته کننده است متنوع وجالب می کند ودرهمان تئاتر و نمایشنامه موضوعات ایثار وشهادت را به بهترین وجه می توان به نمایش گذاشت.مسابقات داستان نویسی ،نقاشی ،پیامک و وبلاگ… در این موضوع روشهای مناسبی هستند که نه تنها ذهن یا به تعبیری بعد شناختی مخاطب را، بلکه همزمان جنبه عاطفی وی را نیز درگیر می سازد ویادگیری بهتر وعمیق تر صورت می گیرد .(۲۷ )
۵- آشناسازی دانش پژوهان با زندگینامه شهدا وایثارگران از طُرق مختلف از جمله برگزاری مسابقات یا ارائه تحقیق دانشجویی به عنوان بخشی از وظایف درسی.
۶- تشویق داوطلبانه دانشجویان ودانشگاهیان برای تحقیق وانجام دادن پروژه، پایان نامه، پیرامون ،ایثار، شهید وشهادت.
۷- اشاعه الگوهای دینی ایثار وشهادت.
۸- بالا بردن تکریم ایثارگران وخانواده های شهدا(واقعی و نه شعاری).
۹- توجه به عواطف جهت انتقال فرهنگ.
پیامبر(ص) : ای جابر! دین اسلام دین با متانتی است. با خودت با مدارا رفتار کن بعد می فرمایند ای جابر،آنها که خیال می کنند با فشار آوردن بر روی خود وسخت گیری بر خود زودتر به مقصد می رسند اشتباه می کنند واصلاً به مقصد نمی رسند.
۱۰- پرداختن به جنبه های معرفتی به جای تأکید سطحی بر جنبه های رفتاری.قُل انّی علی بینَه من ربی : بگو من دلیل روشنی از پرودگار دارم. دمیدن روح اندیشه درباره این مسأله وضرورت پایبندی به آن درمیان دانش آموز ودانشجو از محوری ترین وظایف نهادهای آموزشی است.
۱۱- استفاده از وسایل کمک آموزشی در ترویج فرهنگ ایثار وشهادت.
۱۲- جایگزینی معناگرایی وایمان درونی بجای شکل گرایی وانضباط بیرونی ، با تفهیم وتعلیم حقیقی مفاهیم ایثارگری وشهادت ومصادیق عینی در جامعه.
۱۳- تدوین برنامه جامع جهت تعمیق و ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در سطح کلان جامعه،که مراکز آموزشی نیز بخشی از آن می باشد.

نتیجه

درپایان می باید به این مسأله توجه نماییم که مشکلات ایجاد شده در زمینه کاهش و تضعیف فرهنگ ایثار وشهادت درمراکز آموزشی براساس همکاری کلّی وملّی مرتفع می گردد، زیرا دگرگونی درساختارهای فرهنگی واجتماعی کنونی نتیجه عملکرد و رفتارهای غیرمنطقی بعضی مدیران، پایین بودن میزان برخورداری بعضی از مسؤولان از مؤلفّه های ایثار وشهادت، عدم تکریم منطقی از جامعه ایثارگری درجامعه ، عدم هماهنگی بین نهادهای متولی آموزشی و غیر آن وعدم وجود برنامه ی جامع و برگرفته ازساختارهای کلّی فرهنگی، اجتماعی ، سیاسی واقتصادی موجود در تعمیق و گسترش فرهنگ ایثارگری درجامعه است.
بنابراین اگر بخواهیم فرهنگ ایثارگری را نهادینه کنیم می باید از آموزش وپرورش در فرآیند جامعه پذیری واز همه مهم تر، عملیاتی کردن فرهنگ ایثار وشهادت در مراکز آموزشی شروع کنیم وانجام این امر باید در فضایی فرهنگی ومبتنی برآموزه های دینی وعلمی انجام پذیرد. (۲۸)
امید است که این پژوهش بتواند ضمن شناسایی متغیرهای تأثیر گذار وشناخت روشهای مبنایی در فرایند تعمیق فرهنگ ایثار وشهادت، شرایطی را برای نهادینه نمودن فرهنگ فوق معرفی نماید.
<

پی نوشت ها :

۱-توبه/۲ و ۳
۲-قهرمانی، ۱۳۸۸ ، ش ۳۴ و ۳۳ ، ص ۳۲
۳-قهرمانی، ۱۳۸۸ ،ص ۳۱ و رک بیرو، ۱۳۷۰ ، ص ۷۷
۴-همان
۵-جر، ۱۳۶۳ ،ج ۱،ص ۲
۶-رک دهخدا، ۱۳۷۶ ،ج ۳ ،۳۱۶۶
۷-نراقی، ۱۳۸۴ ،ج ۲ ،ص۱۶۳
۸-رک جنتی،۱۳۸۲،ص ۱۸۵وصابری یزدی،۱۳۷۵،ص ۳۵۱
۹-جر، ۱۳۶۳ ،ج ۱
۱۰-معین، ۱۳۷۱ ،ج ۱،ص ۱۰۶۳
۱۱-رک مدنی، ۱۳۸۶ ،ص ۱۲۹ و ۹۱- رودگر، ۱۳۸۶ ،ص۱۰۹
۱۲-رودگر ، ۱۳۸۶ ،ص۹۲
۱۳-مدنی، ۱۳۸۶ ،ص
۱۴-رک.نصیری، ۱۳۸۶
۱۵-رک ساجدی، ۱۳۸۶ ،ش ۴۲ ،ص ۴
۱۶-رک. نجارزادگان، ۱۳۸۶ ،ص ۴۰
۱۷-مطهری، بی تا، ص ۲۸۶ و رک فروم، ۱۳۷۶ ،ص ( ۳۳
۱۸-رک. کلینی، بی تا، ج ۳ ،ص ۵-۷۴
۱۹-www.shahed.isaar.ir رک
۲۰-نلر، ۱۳۷۹،۷۱-۷۲
۲۱-جوادی آملی، ۱۳۶۱ ،ص ۴۳
۲۲-رک Haque،۱۹۹۳،ص۳۷
۲۳-کرمعلیان و حسینی، ۱۳۸۳ ،ص۶۹
۲۴-رک کرمعلیان، ۱۳۸۳ ،ص ۷۰
۲۵-رک، مجموعه مقالات همایش معلم، فرهنگ وتوسعه، ۱۳۸۰
۲۶-فرهادیان، ۱۳۷۸ ،ص ۲۹۶
۲۷-رک پرکنیز، به نقل از مهرمهدی، ۱۳۸۳ ،ص ۳۱
۲۸-رک محمدرضایی ، بی تا، شناسایی عوامل وموانع ترویج فرهنگ ایثار وشهادت

منابع:
۱- قرآن کریم.
۲- آخوندی، محمدباقر ،(۱۳۸۳ )، هویت ملی مذهبی جوانان ،قم : دفتر تبلیغات اسلامی.
۳- بیرو،آلن، (۱۳۷۰)، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه غلام عباس توسلی، تهران : مؤسسه کیهان .
۴- جر،خلیل(۱۳۶۳)، فرهنگ لاروس، ترجمه سید حمید طبیبیان، تهران : امیرکبیر .
۵- جنتی، احمد،)۱۳۸۲(، نصایح ، قم: نشر الهادی.
۶- جوادی آملی، عبدالله،(۱۳۶۱)، علوم انسانی: اسلام وانقلاب فرهنگی ، تهران : جهاد دانشگاهی .
۷- دهخدا ، علی اکبر( ۱۳۷۶ )، لغت نامه ، تهران: دانشگاه تهران.
۸- رودگر، محمد جواد،(۱۳۸۶)، تربیت دینی، آسیب ها وراه های درمان، فصلنامه کتاب نقد ، شماره ۴۲ ، تهران: پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی.
۹- ساجدی، ابولفصل ،(۱۳۸۶)، ابزارها وروش های آسیب زا درتعلیم وتربیت دینی دانش آموزان، فصلنامه کتاب نقد، شماره ۴۲ ، تهران : پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی.
۱۰- صابری یزدی، علیرضا ومحمدرضا انصاری محلاتی،(۱۳۷۵) ، الحکم الزاهره، قم : مرکز چاپ ونشر تبلیغات اسلامی.
۱۱- فروم، اریک،(۱۳۷۶)، هنر عشق ورزیدن ، ترجمه پوری سلطانی، تهران: انتشارات مروارید.
۱۲- فرهادیان، رضا ،(۱۳۷۸)، مبنای تعلیم وتربیت در قرآن واحادیث، قم : انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
۱۳- قهرمانی ، محمد وحسن عاشقی و روح الله مهدیون ، ( ۱۳۸۸ )،جهانی شدن، . فرهنگ وبرنامه ریزی آموزشی،ماهنامه مهندسی فرهنگی ، سال چهارم ،شماره ۳۳ و ۳۴
۱۴- کرمعلیان، حسن وسید علی اکبر حسینی، ( ۱۳۸۳ )، عناصر تربیتی انسان طبیعی وآرمانی در نظام تعلیم وتربیت اسلامی ، فصلنامه اندیشه دینی، شماره ۱۱ ، شیراز : دانشگاه شیراز.
۱۵- کلینی ، محمدبن یعقوب ،(بی تا)، اصول کافی، با شرح و ترجمه حاج سید جواد مصطفوی، قم: انتشارات علمیه اسلامیه.
۱۶- مجموعه مقالات همایش معلم، فرهنگ وتوسعه ، ( ۱۳۸۰ )، اصفهان : اداره کل آموزش وپرورش.
۱۷- محمدرضایی ،علی اکبر وحسینعلی سرگزی و قاسمعلی کابلی وزینب الوستانی، ( بی تا)، شناسایی عوامل وموانع فرهنگ ایثار وشهادت (مطالعه موردی : استان گلستان )، مقاله برگرفته شده از سایت تبیان.
۱۸- مدنی، آزاده ،( ۱۳۸۶ )، آسیب شناسی تربیت دینی ، فصلنامه کتاب نقد، شماره ۴۲ ، تهران : پژوهشگاه فرهنک واندیشه اسلامی.
۱۹- معین،محمد،( ۱۳۷۱ )،فرهنگ شش جلدی معین،تهران:امیرکبیر.
۲۰- مطهری ، مرتضی ،( بی تا )، فطرت ، انتشارات صدرا.
۲۱- مهر محمدی، محمود،( ۱۳۸۳ )، آموزش عمومی هنر، تهران: انتشارات مدرسه.
۲۲- نجار زادگان، فتح الله،( ۱۳۸۶ )،رهیافتی براخلاق وتربیت اسلامی،قم : دفتر نشر معارف .
۲۳- نراقی، مولی مهدی( ۱۳۸۴ )، علم اخلاق اسلامی ترجمه کتاب جامع السعادات ، ترجمه سید جلال الدین مجتبوی، تهران: انتشارات حکمت.
۲۴- نصیری،…..،( ۱۳۸۶ )،……….،کتاب نقد،شماره ۴۲ ،تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
۲۵- نلر، جورج،( ۱۳۷۹ )، انسان شناسی تربیتی ، ترجمه محمدرضا آهنجیان و یحیی قائدی ،تهران : آییژ.
منبع:مجموعه مقالات همایش ملی فرهنگ ایثارو شهادت