ایثارگری

زنان اسوه ایثارگری

در طول تاریخ ، هرجا که سخن از ایثار و شهادت شده است ، لاجرم ردپایی از زنان ایثارگر وجود دارد تا آنجا که در بسیاری از مواقع تاریخ به شهادت ایشان نیز ، شهادت داده است . نیک می دانیم که عزیزترین داشته های یک زن فرزند و همسر او هستند ، و چه زیبا و سرودنی است ایثار زنان با ایمانی که فرزند و همسر خود را در راه خدا ، می بخشند . در این مقاله ضمن بیان معنا و مفهوم ایثار ، با آوردن مصداق هایی از آیات قرآن و نیز روایاتی از ائمه اطهار (ع) به اهمیت جایگاه ایثار و شهادت از این منظر اشاره شده است. 

در ادامه نیز با آوردن نمونه هایی از زنان ایثارگر به پیوستگی زنان با ایثار و شهادت اشاره شده و این مقوله در سه محور صدراسلام ، عاشورا و دفاع مقدس بررسی شده است که امید است مورد توجه واقع شود .

مقدمه :
تاریخ ، همواره عرصه درگیری پیروان حق و باطل بوده است ؛ جدال مستمری که صفحات تاریخ را از مبارزه سرشار ، و پهنه زندگی انسان را از جنگ و نبرد آکنده است . دین مقدس اسلام ، در آغاز ظهورش تا عصر حاضر ، همواره درگیر نبرد در میدانهای جنگ بوده و در این میان تعالیم انسان ساز وحی و تلاش طاقت فرسای پیامبر عظیم الشأن اسلام )ص( ، همواره مؤید این نکته بوده است که انسان باید با عشق و ایمان به مبارزه بر علیه کفر و الحاد بپردازد و در این راه حتی از ایثار عزیزترین داشته های خود همچون جان و مال و اولاد خود نیز دریغ نورزد . 
تحول و انقلاب عظیمی که دین اسلام در مردم به وجود آورد ، تنها مردان را در برنگرفت ، بلکه از زنان نیز انسانهای فداکار ، ایثارگر و با شهامتی ساخت که برای دفاع از دین خود عزیزترین کسانشان را ایثار کردند و حتی بسیاری نیز به درجه رفیع شهادت نائل شدند . 
از اوان ظهور اسلام تاکنون ، حضور زنان دلیر و خستگی ناپذیر در صحنه های مختلف ، جهاد و ایثار و شهادت ، به عنوان یکی از عناصر اجتماعی و سیاسی رقم خورد و اینان به حق در ادای دین خود نسبت به اسلام و انقلاب از هیچ گونه یاری و مدد مادی و معنوی استنکاف نورزیدند.

ایثار
ایثار که به معنای ازخودگذشتگی و ترجیح و برتری است ، در اخلاق اسلامی به معنای گذشت از خود به نفع دیگران است و اینکه درباره چیزهایی که خود به آن نیازمندیم ، دیگران را بر خود ترجیح دهیم . 
اگر بخشی از مال خود را به دیگران بدهیم و برای خود هم نگه داریم ، انفاق کرده ایم ولی »ایثار « این است که مال خود را تماماً به دیگری ببخشیم ، در حالی که خود بدان نیاز داریم.
قرآن در این باره می فرماید » :و یوثرون علی انفسهم و لو کان بهم خصاصه و من یوق شح نفسه فاولئک هم المفلحون« (هر چند خودشان احتیاجی مبرم داشته باشند ، آنها را بر خود مقدم می دارند و هر کس از خست نفس خود مصون ماند ، رستگار می گردد .
حضرت امام سجاد (ع) علاوه بر انفاق های گسترده و بی شمار، در زندگی خود ایثارهای فراوانی کرده است. امام صادق) ع ( می فرماید:
امام سجاد (ع) در بسیاری از روزهایی که روزه می گرفت ، امر می کرد گوسفندی قربانی کنند ، سپس گوشت آن را خرد کنند ، بپزند ، و هنگامی که شب فرا می رسید ، پیش از اینکه افطار کند ، خود تقسیم غذا میان مستمندان را به عهده می گرفت . وقتی همه غذا تمام می شد ، می فرمود برایش مقداری نان و خرما بیاورند و فقط با همان افطار می کرد.

مقام ایثار و شهادت از منظر قرآن و روایات
عظمت مقام شهید و شهادت در راه خدا ، از نظر کتاب و سنت ، روشن تر از آن است که نیازی به توضیح داشته باشد ، ولی به لحاظ اهمیت مسئله ، و نیز نتایجی که بر آن مترتب است ، مختصری پیرامون آن سخن می گوییم . 
1- ولئن قتلتم فی سبیل الله اَو متُّم لمغفره من الله و رحمه خیرٌ مما یجمعون 
و نیز می فرماید : 
2- ولئن قتلتم لإلَی اللهِ تحشَرونَ 
و در جای دیگر می فرماید : 
3- ولا تحسبن الذین قُتلُوا فی سبیل الله امواتاً بل احیاء عند ربهم یرزقون 
4- والذین قتلو فی سبیل الله فلن یضلَّ اعمالهم سیهدیهم و یصلح بالهم و یدخلهم الجنه عرَّفَها لَهم 
5- و من یقاتل فی سبیل الله فیقتل اَو یغلب فسوف نؤتیه اجراً عظیماً 
هر یک از آیات مذکور گوشه ای از عظمت مقام شهید و شهادت فی سبیل الله را تبیین می نماید ، و آن به تنهایی حاصل یک عمر مجاهده انسان وارسته ای است که خداوند یک جا به شهید عنایت می فرماید.
آیه اول اشاره به مقام مغفرت و رحمت الهی نسبت به شهید است ، و آیه دوم به حشر الی الله و آیه سوم اشاره به مقام حیات معنوی در نزد پروردگار و بهره مند بودن از رزق خاص الهی وی و در نتیجه فرحناک بودن به عطایای الهی و هیچگونه خوف نداشتن و مژده فضل و نعمت الهی را به دیگران دادن است و در آیه چهارم اشاره به گم نشدن اعمال آنان وهدایت و اصلاح حال یا شأن ایشان است. و در آیه پنجم اجر اخروی را برای شهدا ذکر می فرماید . بطور کلی آنچه که از این آیات مستفاد می شود این است که نعمتهای که به شهیدان اعطا می گردد نعمتها و کمالاتی است که تنها نصیب برگزیدگان و خواص از بندگان الهی می شود . 

روایات نیز با تفصیل بیشتری مقام شهید را روشن نموده که به بعضی از آنها اشاره می شود:
1- امام صادق (ع) می فرماید : رسول الهب (ص) فرمودند:
اشرف الموت قتل و الشهاده 
و در جای دیگر فرموده اند:
2- فوق کلِّ برٍّ برٌّ حتی تقتل الرَّجلُ فی سبیل الله ، فاذا قُتلَ فی سبیل اللهِ عزَّ و جلَّ فلَیس فوقه برُّ... 
3- حضرت رضا (ع) می فرماید : رسول الله فرمودند:
… اولُ من یدخُلُ الجنَّه : شهید و عبد مملوک ... 
امام علی(ع( نیز در نهج البلاغه می فرمایند : 
.... فارزقنا الشهاده و اعصمنا من الفتنه 
و نیز رسول الله فرمودند » :هیچ قطره ای برای خداوند عز و جل محبوبتر از قطره خونی که در راه خدا ریخته شود ، نیست «که اینهمه بیانگر مقام شامخ شهید و شهادت در نزد باری تعالی است .

زنان ، ایثار ، شهادت
حماسه آفرینی بر مبنای سرشت پاک انسانیت در طول حیات انسان ، سازش و توافق خویش را با روح حقیقت خواهی بشر اعلام داشته تا اینکه نظام طبیعت را در عرصه پیکارهای همیشگی حق و باطل و چیرگی لحظه ای ستم بر عدل و پیروزی نهائی پاکی و عدالت بر پلیدی و نابرابری ، استحکام بخشد . تجمع نیروی اراده و تصمیم ، نیروی آگاهی و شناخت به حقوق خویش ، نیروی ایمان به نظام طبیعت ، نیروی اعتقاد به هدف و نیروی امید به پیروزی شرافتمندانه بر طغیانها و سرکشی ها ، برآیندی چنان پرتوان و قدرتمند در جهت راستی و حقیقت خواهد داشت که در میدان مبارزات ، هراس انگیزترین دستاویزهای مادی را در صف آرایی خیره کننده ، به زانو درآورده و معدوم می سازد.
انسان همپای انسانیت خویش ، گام بر بناهای لرزان »جور و جفا « نهاده و خواهد نهاد ، تا که خواست طبیعی خود را به ، برپا دارندگان این بناها ، ابلاغ دارد و در ازاء دریافت آزادی از دست رفته خویش به سعادت جاودانی یعنی عظیم ترین شاهکار بشر یعنی ایثار جان ، یعنی شهادت ، نایل آید . 
حرکت کردن در جهت این جریان طبیعت و فطرت ، به همت عقل و اندیشه و قلب و زبان و دست و بازو ، برای هر انسان خواهان کمال ، میسر و آسان است . تعقل و اندیشیدن ، نفرت داشتن و دوست داشتن و گفتن و نوشتن و جنگیدن ، در محدوره »مرد بودن« خلاصه نمی شود ، چرا که فاصله انداختن بین مرد و زن در حیطه مقدس جهاد و ایثار و دفاع و شهادت جز خدشه دار کردن روح لطیف طبیعت و متزلزل نمودن نظام خلقت ، چیز دیگری نیست ، چنانچه تا کنون در این آوردگاه ، بوقوع پیوسته ، روشنگر هماهنگی اندیشه ، هدف ، رسالت و یکی بودن آنها می باشد . 
برای تأیید و تأکید بر صدق گفتارمان نمونه هایی از ایثار و شهادت طلبی زنان آزاده را از صدر اسلام گرفته تا عاشورا و تا عصر حاضر برای شما ذکر می کنیم.

صدر اسلام :  
زن رسالتی بزرگ ، به بزرگی رسالت مرد ، برای احیاء حقوق انسانی خویش و نجات همنوعان خود بر دوش دارد . زن که همیشه در متن رویدادهای بزرگ جهان حضور داشته و پا بپای مردان چرخهای جامعه ساز زندگی انسانها را به حرکت درمی آورده ، در کارزارها ، نیروی محرکی بوده و حرکتهای مردان را در زمانهای مختلف با ایثار و از جان گذشتگی یاری و توان می داده است . 
تاریخ جنگهای صدر اسلام ، بیانگر و شاهد آن است که مسئولیت معالجه مجروحان جنگی به زنان واگذار می شده است . زنانی مانند نسیبه ، جراحه ، ام عطیه ، در بسیاری از غزوات و جنگهای پیامبر )ص( حضور داشتند و عهده دار مسئولیت امداد بودند . ام عطیه گوید : من در هفت غزوه به همراه پیامبر (ص) بودم و علاوه بر انبارداری ، معالجه مجروحین جنگی را نیز عهده دار بودم.
بر اساس روایات و متون تاریخی در می یابیم که شرکت زنان در جنگ ، یا به اجازه حضرت پیامبر (ص) بود و یا حضورشان مورد تأیید قرار می گرفت و ایشان چه با فرستادن همسر و فرزندان خود به جنگ و چه در امدادرسانی و آبرسانی به ایثار و از جان گذشتگی می پرداختند و با قطره های خون خود ، نهال اسلام را آبیاری می کردند و با شهادت سرخشان به زندگی رنگ و معنا می دادند و با مرگشان ، حیات می آفریدند . خون سرخشان موج برمی داشت و حرکت می آفرید و از هر قطره آن صدها ، مجاهد نستوه پدید می آمد و سرانجام اسلام عزیز را بر تارک تاریخ پیروز ساختند . تاریخ اسلام ، در ایثار و شهادت طلبی ، نمونه های عالی قهرمانان بزرگی دارد که سرمشق زنان ، در زندگی و مبارزات سرنوشت ساز بوده اند . 
زنانی که همراه جهاد ، عفت و تقوا ، ایمان و معنویت را بسیج کرده و نه تنها در جنگ و مبارزه قهرمان بوده اند ، بلکه همواره در میدان عبادت و بندگی ، خانه و خانه داری ، زناشویی و تربیت فرزند ، نیز الگو و قهرمان و نمونه بوده اند و این امتیاز ویژه مبارزات و ایثار و شهادت زن مسلمان از دیگر زنان مبارز و جنگجوست . 
همسر مجاهد و نستوه پیامبر اسلام (ص» ( خدیجه کبری) س« (نمونه ای از این الگوها است که تا آخرین لحظه حتی در سه سال محاصره در شعب ابی طالب ، در سخت ترین شرایط پایداری کرد و جلوه های دیدنی از ایثار را به نمایش گذاشت . 
و فاطمه زهرا (س) که با کلمات شمشیر می ساخت و همواره از حق دفاع می کرد و حکومت را به استیضاح و محاکمه می کشید و به در خانه مهاجر و انصار برای جلب کمک و روشن کردن حقایق و مسایل رهبری می رفت و حتی از گریه های بجا و به موقع به عنوان سلاح مبارزه استفاده می کرد . و حقانیت مذهب اهل بیت (ع) را در تاریخ به عنوان اسلام راستین به ثبوت رساند و در بهار جوانی اش شهادت را برگزید.
و دیگر زینب کبری (س) شیر زن کربلا و پاسدار انقلاب مقدس عاشورا است که با صبر و ایثار انقلابی ، تحمل طاقت فرسایش پس از شهادت عزیزان ، با خطابه ها و سخنان آتشینش ، سیاست زور و تزویر اموی را آشکار ساخت و با شمشیر کلمات قلب دشمن را می شکافت و از نهضت بزرگ شهادت و هدف برادرش حسین (ع) دفاع می کرد.
زنان و دختران شیعه با الهام گیری از این انقلاب مقدس ، و سرمشق گرفتن از این زنان بزرگ ، در جریان انقلاب های اسلامی دیگر ، صف نیرومندی در برابر توپ و تانک و مسلسل تشکیل دادند و با تظاهرات های خونین خود ، نقش فعال و ارزنده ای ایفا کردند و با نثار خون خود و عزیزانشان ، حتی کودکان شیرخوار ، نهضت شهادت را زنده کردند و سرانجام پیروزی خون را بر سلاحهای عظیم و مدرن نظامی و نابودی دژخیمان و طاغوت را جشن گرفتند.

ایثارگران عاشورایی
زنان عاشورا ، گاه در جبهه مبارزه بوده اند ، گاه در کسوت پرستاری و غمخواری ، گاه در نقش پیام رسانی و ... لذا در هر موقعیت مناسب ، مسئولیت خطیر ادامه رسالت را با ابزار متناسب با آن شرایط را عهده دار بوده اند و جلوه هایی شگرف از ایثار و شهادت را به نمایش گذارده اند .

مشارکت زنان در مبارزه ، ایثار و شهادت
شرکت زنان در جبهه پیکار و همدلی و همراهی با نهضت امام حسین (ع) و مشارکت در ابعاد مختلف آن ، از جلوه های ایثارگری زنان در عرصه نهضت عاشورایی می باشد . 
همکاری زنانی مانند طوعه در کوفه با نهضت مسلم بن عقیل ، همراهی همسران برخی از شهدای کربلا و مبارزه آنان مانند همسر مسلم بن عوسجه ) ام خلف ( ، همسر عبداله بن عمیر کلبی ) ام وهب( ، همسر جناده بن کعب انصاری ) ام عمرو بن جناده ( و حتی نوشیدن شربت شهادت توسط برخی از این زنان مانند ام وهب و همچنین تشویق اطرافیان توسط این زنان و نیز اعتراض و انتقاد برخی از همسران سپاه کوفه به جنایتهای شوهرانشان در سپاه بنی امیه مانند همسر خولی و ... از مصادیق حضور زنان در جبهه جهاد ، ایثار و شهادت است . 
این مبارزه زنان تا پس از واقعه عاشورا نیز ادامه یافت . مصداق این مبارزه را نیز در پناه دادن دوطفلان مسلم توسط همسر حارث ، قیام دره الصدف ، صفیه بنت عبداله بن عفیف از ری و ... را می توان یافت . در اینجا فقط به ذکر نمونه هایی از شرکت زنان در مبارزه ، جهاد ایثار و شهادت بسنده می نماییم : 

ام وهب ، همسر عبداله بن عمیر کلبی
روز عاشورا ، وقتی عبداله بن عمیر به میدان رفت ، ام وهب نیز چوبی بدست گرفت و به میدان شتافت ، ولی امام حسین (ع)مانع او شد و فرمود : زنان موظف به جهاد نیستند . اما پس از شهادت همسرش به بالین او رفت و صورت او را پاک کرد و گفت بهشت بر تو مبارک باد ! از خدا می خواهم که مرا همراه تو قرار دهد که شمر ، غلامش رستم را سراغ او فرستاد ، و آن غلام با عمود ، سر او را شکافت و او را شهید کرد .

ام خلف ، همسر مسلم بن عوسجه  
همسر مسلم بن عوسجه از زنان برجسته شیعه که در کربلا از یاران حضرت سیدالشهداء (ع) بود . پس از شهادت مسلم بن عوسجه ، پسرش خلف آماده جنگ شد ، امام حسین (ع) از او خواست که به سرپرستی مادرش بپردازد ولی مادرش او را تشویق به جنگ کرد و گفت : جز به یاری پسر پیغمبر (ص) از تو راضی نخواهم شد . خلف پس از نبردی دلیرانه به شهادت رسید . پس از شهادتش ، سر او را به طرف مادرش پرتاب کردند ، او هم سر را برداشته ، بوسید و گریست . 
عظیم ترین جلوه ایثار زنان درنهضت عاشورا ، پایداری ایشان در مصیبت های سنگین وارد آمده بر ایشان بود . غارت خیام و آتش زدن آنها پس از شهادت حضرت اباعبداله (ع) و اصحاب ، تاخت و تاز دشمنان با اسب به روی اجساد مطهر شهدا و مشاهده این مناظر توسط زنان و کودکان ، اسارت اهل بیت (ع)، عبور کاروان اسراء از قتلگاه شهداء ، رنج و تعب سفر اسارت ، عبور از میدانهای کوفه ، حضور در مجلس ابن زیاد و سفر به شام و حضور در بارگاه یزید در غل و زنجیر ، مصیبت هایی بود که تحمل آن از عهده زنان ایثارگری بر می آمد که با ایمان به خدا قدم در راه نهضت شهادت برداشته بودند . 
این زنان به رهبری حضرت زینب (س) پرچم پرافتخار پیام شهادت را بر دوش گرفتند و رهبری و تبلیغات و عملیات ضد حکومت اموی را بر عهده گرفتند و در تمام مدت اسارت ، اسارت را به آزادی بخشی تبدیل کردند و در قالب اسارت ، به اسیران واقعی درس حرّیت و آزادگی دادند . به این ترتیب الگوی صحیح از زن پرورش یافته در مکتب اسلام و مکتب حسین (ع) را ارائه نمودند . خطبه های حضرت زینب (س) ، ام کلثوم (س) ، فاطمه بنت حسین (ع) در کوفه ، مجلس ابن زیاد ، بارگاه یزید ، و به انفعال کشاندن آنها با خطبه های آتشین گویای نمونه هایی از ایثار زنان مسلمان و دفاع از نهضت سرخ شهادت توسط ایشان است که همواره در طول تاریخ بعنوان الگوهای مناسب مورد تأسی دیگر زنان مسلمان قرار گرفته اند که در اینجا نمونه هایی از آن را به اختصار بیان می کنیم:
1- در یکی از شماره های حبل المتین خبری بدین مضمون چاپ شده است : در یکی از زد و خوردهای بین اردوی انقلابی معروف ستارخان با لشکریان استبداد ، بین کشتگان انقلابیون جنازه ی بیست زن مشروطه طلب در لباس مردانه پیدا شده است . 
2- در دوران جنگهای تبریز ، زنان گذشته از اینکه در کارهای پشت جبهه از قبیل پر کردن پوکه فشنگ و غیره فعالیت می کردند ، گاهی هم در میدان های نبرد پا به پای مردان جانفشانی می کردند.
پاویچ می نویسد » : درعکس یک دسته شصت نفری از زنان چادر به سر ایرانی ، تفنگ به دست اکنون در اختیار ماست ، اینها محافظ یکی از سنگرهای تبریز بودند . 
3- دکتر مهدی بهار می نویسد» : در این ایام تیره و وحشتناک ) ایام انتشار خبر اولتیماتوم روس ( سیصد نفر از زنان ایران با چادرهای سیاه و نقابهای مشبک سفید در حالیکه هریک طپانچه ای با خود داشتند به ساختمان مجلس درآمده ، با رئیس مجلس ملاقات نمودند ، این زنان محجوب ایرانی ناگهان نقابهای خود را پاره کرده ، طپانچه های خود را نمایش داده و قصد حتمی و اراده قطعی خود را چنین اظهار نمودند که اگر وکلای مجلس در انجام وظائف و حفاظت از شرافت ملت ایران تردید کنند ، مردان و فرزندان خود را کشته و اجسادشان را در همین مکان خواهند انداخت.

ایثارگری زنان مسلمان در دفاع مقدس
حضور مردم ایران در مقابله با هجوم نظامی عراق از برگهای زرین انقلاب و نظام مقدس جمهوری اسلامی است که هیچ گاه از یادها فراموش نخواهد شد . 
در این میان حضور دلیرانه و خستگی ناپذیر زنان در صحنه دفاع مقدس به عنوان یکی از عناصر اجتماعی و بارز رقم خورد و اینان به حق در ادای دین خود نسبت به اسلام و انقلاب از هیچ گونه ایثار و امداد مادی و معنوی استنکاف نورزیدند . 
می دانیم که خطوط مقدم و رویارویی اصلی فیزیکی در میادین نبرد در قبضه دلیر مردان رزمنده بود ، ولی پشتیبانی و حمایت همه جانبه زنان در خاکریزهای عقبه نیروهای خودی و برطرف نمودن نیازهای آنان (اعم از لباس ، غذا و ...) برآوردگار ثبات قدم و استقامت رزمندگان بود . 
داشتن روحیه و قوت قلب رزمندگان در گرو حمایت های معنوی زنان خداجویی بود که در پشت جبهه ، مشغول خدمت بودند و امام خمینی (ره) فرماندهی کل قوا – که حضور نیروهای رزمنده در جبهه های حق علیه باطل مرهون نفس مسیحایی او بود – در توصیف ایثار جان و تجلی شهادت طلبی زنان در طول هشت سال دفاع مقدس می فرمود »: زنها به من می گویند : شما دعا کنید که ما شهید بشویم . بعضی از زنها می آمدند اینجا می گفتند که شما اجازه بدهید ما برویم کردستان در آنجا جنگ بکنیم و من گفتم : نه ، صلاح نیست ، ملت و ارتش کار را انجام می دهند ... این یک تحولی بود که در صدر اسلام بین مسلمین حاصل شده بود که شهادت را برای خودشان فوز می دانستند . 
حضور زنان در عرصه های گوناگون جنگ تحمیلی دارای جلوه های متفاوتی بود که هر کدام از آنان حکایتی شنیدنی و بیاد ماندنی از آن دوران پرخاطره می باشد . 
در میان تمامی فقها این مساله جاری است که در برابر تهاجم دشمن ، بر همه واجب است که به دفاع برخیزند و احدی در این مساله نظر مخالفی را ابراز ننموده است . 
حضرت امام خمینی قدس سره در کتاب» تحریر الوسیله« می نویسد : 
لو غشی بلاد المسلمین او ثغورها عدو یخشی منه علی بیضه الاسلام و مجتمعهم ، یحب علیهم الدفاع عنها بایه وسیله ممکنه من بذل الاموال و النفوس 
هر گاه دشمنی بر سرزمین های مسلمین و یا به مرزهای آنها حمله آورد که ترس از بین بردن اصل اسلام و جامعه اسلامی از آن برود ، بر همه مسلمین ( زن مرد ) واجب است با هر وسیله ممکن به دفاع برخیزند و در این راه از بذل مال و جان دریغ نکنند . علمای قبل از امام (ره) نیز بر این مهم صحه گذاشته اند ، مثلاً علامه حلی (ره) در کتاب »قواعد« خود در آغاز بحث جهاد می فرماید : 
... » واذا وطا الکفار دار الاسلام ، وجب علی ذی قوه قتالهم ، حتی العبد و المراه و انحل الحجر عن العبد مع حاجته الیه « ... 
...و چنانچه کفار بر سرزمین اسلام حمله ورشوند ، بر هر فرد نیرومندی واجب است که با آن ها جنگ کند حتی بردگان و زنان و ممنوعیت از بردگان در صورت نیاز به آنان برداشته می شود . 
زنان مسلمان ما در برابر تسلیم شدن مقابل این فتاوا بی صبرانه در انتظار خدمت گذاری لحظه شماری می نمودند و در راه خود هرگز درنگ نمی نمودند . 
و اما کیفیت حضور زنان به دو شکل ، مستقیم و غیرمستقیم ، در این دوران خلاصه می گردد.
در شکل مستقیم ، گرچه زنان از حضور در صحنه و خط مقدم معاف بودند ، ولی با شروع جنگ شهرها و حملات موشکی ، حالت تدافعی همگان مخصوصاً زن ها بیشتر گردید ، چون در این رزم بی امان از سوی ارتش عراق مورد حمله موشکی واقع شده بودند . حتی در اوایل جنگ ، این زنان شیردل خرمشهر و سوسنگرد و هویزه بودند که در هجوم ناجوانمردانه دشمن در کنار مردان خود قدم به قدم با بعثی ها درگیر شدند و در عقب راندن دشمن از جان خویش هم مایه نهادند . 
در شکل غیر مستقیم ، زنان حکایت 70 من مثنوی دارند که چگونه با کارهای خدماتی و پشتیبانی خود در عقبه ، موجبات دلگرمی رزمندگان را فراهم نمودند . امام این حضور غیر مستقیم را که از حضور مستقیم ذره ای ارزش آن کمتر نبود ، کراراً متذکر می شدند . بیان تجلی ایثار در راه انقلاب و امام تداوم گر گذر زمان در برابر هرگونه تجاوز از سوی دشمنان است.
از جمله خدمات این مرحله زنان ، می توان به ایثار فرزندان خود در راه حیثیت و اصلاح جامعه نام برد . هنوز یادمان نرفته است چه بسیار مادران سلحشوری بودند که با تربیت اولاد صالح و معرفی آنان به مراکز بسیج جهت اعزام به جبهه قوت قلب مسئولین جنگ را سبب می شدند. امام قدس سره این صحنه را این گونه بیان می نمودند .... »:خدا می داند در طول تاریخ مثل این مادرها نداشتیم ، الا کم که فرزندانشان کشته بشوند و بعد بیاید بگوید که نه ، من افتخار می کنم . بعضی از جوانها به من می گفتند که این مادرها ما را گرم نگه داشته اند . عکس العمل این مادرهای جوان مرده ما را زنده نگه داشته و گرم نگه داشته برای این که اینها هستند که به ما شجاعت می دهند . این ها هستند گه ما را تشویق می کنند. 
جلوه دیگر ایثار زنان ، ایثار همسران محبوب خود بوده است که بهترین و اصلی ترین تعلق خویش که همسر باشد را با تمام مشکلات و دلبستگی ها تشویق و ترغیب به حضور در میادین جنگ می نمودند تا آنجا که امام قدس سره زبان به مدح آنان گشوده و می کجا ما از زنان ، آن قدرت و عظمت را دیده بودیم که امروز داریم از مادران » : فرماید شهید می بینیم ؟ کجا ما از زنان جوان آن فداکاری را دیده بودیم که در دوران جنگ دیدیم ، آنان همسران محبوبشان را به میدان های جنگ می فرستادند و راز عفت و امانت آنها را حفظ م کردند تا آنها با خاطر آسوده در میدان ها باشند. «
زنان ما نه در این برهه که در دوره های تاریخی متعددی ، این گونه درخشش نموده اند که دوست و دشمن بدان معترف می باشند . هنوز تاریخ هجوم مغول و فعالیت زنان مسلمان و حضور اصیل آنان در صحنه های سیاسی عصر مشروطیت ، جنبش تنباکو و انقلاب اسلامی را فراموش نکرده است و در یک کلام حضور مردان خداجو و شهادت طلب از دامن چنین زنان و مادرانی بوده است که به صحنه مبارزه راه یافته اند ؛ بنابراین هیچ صحنه ای از تاریخ مبارزات اسلامی نبوده الا اینکه زنان مسلمان با ایثار و شهادت طلبی خود ، در آن نقش بسزایی داشته اند . 
ستادهای پشتیبانی دوران جنگ که رفع نیازمندی های رزمندگان خطوط مقدم را بر عهده داشتند ، عمده نیروهایشان را زنان متدین و مبارز تشکیل می دادند . تهیه مایحتاج جبهه ها از عمده ترین فعالینت های این ستادها به حساب می آمد . اینان شبانه روز بدون چشم داشت ، به کمترین مواهب مادی ، خدماتی تحسین برانگیز را ارایه می دادند . لباس ، کفش ، طلا و جوراب های بافتنی این زنان در جبهه ها رنگ و قیمتی دیگر داشت. 
از فعالیت های دیگر این انسانهای سلیم و عزیز ، حضور آنان در بسیج های مقاومت و شرکت در اردوهای بسیج می باشد که بازتاب جهانی از خویش بر جای می نهد . حضور اینان نشان دهنده روح مبارزه و ایثار و شجاعتی بود که می خواست به زنان جهان و ابرقدرت ها اثبات نماید که زنان ایرانی به برکت انقلاب اسلامی هویتی دیگر یافته اند که بیانگر شخصیت وجودی آنان است . 
بیمارستان ها و پست های امدادی و پرستارهای مجروحین جنگ از جلوه بارز دیگر حضور غیر مستقیم زنان مسلمان در میادین جنگ بوده است که با خدمات و فعالیت های جدی خود در محضر مجروحین و جانبازان ، موجبات بالا بردن روحیه رزمندگان می گردیدند ، بنابراین نقش زنان در طول دفاع مقدس حاکی از مشارکت جدی آنان بود که دوش بدوش مردان و رزمندگان در صحنه های مقدس حضور می یافتند و از انقلاب و ارزش های آن با تمام وجود خود پاسداری می نمودند.
به گواهی تاریخ در صفحات پرافتخار ملت ها این زنان باغیرت و امانت دار بودند که در حریم مقدس و پاکی طریقشان ثابت مانده و تمام امید و آرزوهایشان را به آنچه مصلحت ملت و مکتبشان بوده پیوند زده و سعادت واقعی را جسته اند . 
در تحلیل حضور زنان مهمترین نکته این است که باید در کلیه برنامه ها مساله گسترش نفوذ قدرت اسلام در تمامی ابعاد حیات و بالا رفتن نسبت تاثیر در تغییر موضوعات و هم چنین در پیدایش موضوعات جدید در جهان اصل قرار گیرد.
بالاترین الگوی رفتاری زنان در هشت سال دفاع مقدس »حضرت زهرا (س( بود « ؛او که در تمام زندگیش ، پیروی و حمایت از ولایت مشهود بود . زمانی که جنگ تهاجمی اسلام علیه کفار واقع گردید ، حضرت بعنوان بهترین پرستار و لجستیک ، ایفای وظیفه می نمودند و اما گاهی که جنگ حالت تدافعی پیدا می کرد ، ایشان خود را سپر مولای خود ؛ یعنی علی ابن ابیطالب(ع) می نمودند تا جایی که حتی با وجود حضور علی (ع) در خانه ، هنگامی که وجود مبارک ایشان مورد حمله دشمن قرار گرفت ایشان به پشت در آمدند و از شدت درد از هوش رفتند و پس از آن که به هوش آمدند به محض اینکه مشاهده کردند ولی اعظم خدا را بطرف مسجد می برند ، تا آخرین رمقشان از مقام ولایت دفاع نمودند . این امر نشانگر این بود که حضرت فاطمه حیات گرانقدر خود را صرف حمایت از مقام ولایت می نمودند .
بنابراین نقش زن در تمامی صحنه های سیاسی و اجتماعی خصوصاً دفاع مقدس بیانگر جلوه های تاریخی در نقش اول آنان در تحولات اجتماعی و در نهضت های اسلامی معاصر و همدوشی زنان ومردان در تمامی صحنه های درگیری با اجانب بوده است . 
امام خمینی پیرامون نقش زنان در صحنه های انقلاب و دفاع مقدس می فرماید : زنان حق بیشتری از مردان دارند . زنان مردان شجاع را در دامان خود بزرگ می کنند . اگر زنان شجاع و انسان ساز از ملت ها گرفته شود ، ملت ها به شکست و انحطاط کشیده می شوند .

نتیجه :  
حسن ختام این که ، آثار دلاوری ها و پیروزی رزمندگان حکایت از حضور فعالانه زن های دلاور و سلحشوری است که گام به گام در لحظه لحظه جنگ ، شرکت کرده و موجبات برکت و روزی رزمندگان در عملیات مختلف گردیدند و چه زیبا سرود امام خمینی قدس سره پیرامون فداکاری و مقاومت زنان در جنگ تحمیلی که : 
... » ایثار و فداکاری زنان بزرگ در اسلام و انقلاب آن قدر اعجاب آمیز است که قلم و بیان از ذکر آن عاجز بلکه شرمسار است . به اعتقاد من بخش مهم محیط گرم و پرشور جنگ مربوط به جمعیت فکری خواهران است و اگر زنان ما ، در این حال و هوای فکری نبودند نیمی از این شور وجود نداشت .«
در فرهنگ ناب اسلامی ، آزاد و آزاده کسی نیست که هر چه بخواهد انجام دهد ، و هر عقیده ای که مایل باشد ابراز کند ، اسلام بیش از آنکه به آزادی برون ذاتی توجه کرده ، به آزادی درون ذاتی او نظر دارد و برای اینکه روح و روان او را از اوهام خرافات و از سلطه هواهای نفسانی و شیطانی حفظ کند ، دستور دارده تا ظرف وجود و روح انسان تنها به خداوند – تبارک و تعالی – تعلق داشته باشد. انسان چنین ، نه تنها در مقابل مطامع دنیوی و فریبهای مادی ، از دایره حق خارج نمی شود ، بلکه در مقابل هر چیزی که انسانی را از دین خارج کرده و به اسارت طواغیت در می آورد ، ایستادگی کرده ، و سخت با برده غیر خدا بودن مبارزه می نماید. و تنها با چنین ایده و عقیده ای است که با هدف قرب الی الله این توانایی را پیدا می کنیم که عزیزترین داشته هایمان را نثار ، آزادی و آزادگی کنیم و شاید بتوان گفت ایثار یعنی آزاده گی و شهادت یعنی آزادی حقیقی و چه آزاده اند زنان شهیده و ایثارگری که در این عرصه نیز از مردان عقب نمانده و حتی پیشگام تر از ایشان در این راه قدم برداشته اند اما قبل از حسن ختام می خواهم یک سوال بپرسم و آن اینکه با وجود اینکه برگذاری چنین همایش هایی در جهت ترویج فرهنگ ایثار و شهادت ، یقینا مثمر ثمر خواهد بود آیا با نوشتن هزاران کتاب و مقاله و برگزاری صدها همایش می توانیم حس فرزند شهیدی را درک کنیم که در حسرت یک بابا گفتن است؟ آیا می دانیم و می توانیم درک کنیم که همسر یک شهید چه خون دل هایی می خورد ؟ آیا می توانیم حال پدر و مادر شهیدی که هر روز عکس فرزندش را میهمان سفره خالی از شورو نشاط می کنند؟ نگارنده ی حقیره چون خود عضو کوچکی از خانواده بزرگ شهدا هستم و این بیست و چند سال با این احساسات برخورد نزدیک داشته ام با جرات می توان بگویم ، نه ما هر کاری که می کنیم نمی توانیم حتی برای یک لحظه جای خالی پدر ، مادر و یا فرزند یک شهید را پر کنیم اما امیدوارم این قبیل همایش ها روز به روز بیشتر و هدفمند تر شود تا شاید جوانان عزیز امروز الگوهای واقعی آزادی و آزادگی را پیدا کنند و همانا به قرب الی الله رهنمون شوند. 

منابع:
1- قرآن کریم 
2- ابن ابی الحدید ، ، عبدالحمید هبه الله ، شرح نهج البلاغه ، دارالجهاد الکتب العربی ، بیروت ، 1383 ق
3- ابن اثیر ، عز الدین ابوالحسن علی بن محمد الجرزی ، الکامل فی التاریخ ، ترجمه : عباس خلیلی ، موسسه مطبوعات علمی ، تهران ، دارحیاء ، التراث العربی ، 1408 ق 
4- ابن حجر عسقلانی ، شهاب الدین ابوالفضل احمدبن علی ، الاصابه فی تمییز الصحابه ، دار احیا التراث العربی ، بیروت ، 1328 ق
5- انشاء امام زین العابدین علی بن الحسین (ع) ، صحیفه سجادیه ، ت : فیض الاسلام ، بررسی و تصحیح و چاپ دفتر انتشارات اسلامی ، قم 
6- به اهتمام احمد خاتمی ، فرهنگنامه موضوعی قرآن ، نشر فرهنگ اسلامی ، تهران ، . 1383
7- جلال زاده ، م ، حضور زنها در نهضتها ، بعثت ، تهران ، 1362
8- جمعی از خواهران طلبیه ، زن از دیدگاه ادیان و مکاتب ، اعتماد ، قم ، 1379
9- حسنی ، علی اکبر ، نقش زنان مجاهد در انقلاب اسلامی ، توحید ، قم ، 1360
10- دهخدا ، علی اکبر، لغتنامه دهخدا ، دانشگاه تهران ، تهران ، 1339 ش 
11- سعادت پرور ، علی ، فروغ شهادت ( اسرار مقتل سیدالشهداء ) پیام آزادی ، تهران 1373
12- شیخ الاسلام مولی محمدباقر مجلسی ، بحار الانوار ، تحقیق جمعی از محققین ، المکتبه الاسلامیه ، تهران ، 1398 ق 
13- شیخ محمدبن حسن حرّ عاملی ، وسائل الشیعه الی تحصیل المسائل الشریعه ، تحقیق و تصحیح و تدبیل ربانی شیرازی ، المکتبه الاسلامیه ، تهران ، 1398 ق 
14- طاهرزاده ، اصغر ، کربلا مبارزه با پوچی ها ، لب المیزان ، اصفهان 1384
15- علامه سید محمد حسین طباطبایی ، المیزان فی تفسیر القرآن ، افست انتشارت جامعه مدرسین حوزه علمیه از چجاپ بیروت ، قم ،1360 
16- فهیم کرمانی ، مرتضی ، نشر فرهنگ اسلامی ، تهران ، 1360
17- کاتب واقدی ، محمدبن سعد ، طبقات الکبری ، دارصادر ، بیروت ، بی نا
18- گروه تاریخ اسلام سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ، نقش زنان مسلمان در جنگ ، پیام آزادی ، تهران ، 1367
19- مرکز مدارک فرهنگ انقلاب اسلامی ، صحیفه نور ) مجموعه رهنمودهای امام خمینی مدظله العالی ) ، انتشارات شرکت سهامی چاپخانه وزارت ارشاد اسلامی ، 1381
20- موسسه الشهید الثوره الاسلامیه فی ایران ، الشهید و الشهاده فی القرآن و الحدیث ،نشر شاهد ،1379
21- یزدان پناه قره تپه ، زهرا ، زنان عاشورایی ) نقش زنان در نهضت امام حسین (ع) ازعاشورا تا سقوط امویان ( ، هلال ، تهران ، 1387
منبع:کتاب مجموعه مقالات همایش ملی فرهنگ ایثار و شهادت/ دانشگاه زنجان